საჭიროა თუ არა სისხლის სამართლის კანონმდებლობის რეფორმა გიჟი – კრიმინალების შესაკავებლად ?
ბოლო პერიოდში განსაკუთრებით გახშირდა არასტაბილური გონების მქონე, შეურაცხადი ადამიანების მხრიდან თავდასხმები, როგორც მოქალაქეებზე, ისე სამართალდამცავი ორგანოების თანამშრომლებზე. ეს მდგომარეობა პირდაპირ მიანიშნებს, რომ სიტუაცია საგანგაშოა და სასწრაფო რეაგირებას მოითხოვს.
ჩვენ ყველას გვახსოვს შეურაცხადი პირის თავდასხმის შედეგად, სულ ახლახან როგორ იქნა მოკლული ერთი პირი მეტრო სადგურში, მარტო იმ მიზეზით, რომ არასტაბილური ფსიქიკის მქონე თავდამსხმელს მსხვერპლის გამოხედვა არ მოეწონა.
სავარაუდოდ, მძიმე პოლიტიკური დაპირისპირება და პოლიციის ნეგატიური სტიგმატიზაცია გახდა წინაპირობა ბათუმში, კიდევ ერთი შეურაცხადი პირის მიერ, უშუალოდ სამართალდამცავ პირებზე თავდასხმისა, რის შედეგადაც როგორც აღვნიშნეთ, პოლიციელი დაშავდნენ.
ეს ფაქტი ძალიან საგანგაშოა, ვინაიდან თავდასხმა უშუალოდ პოლიციელებზე ანუ სახელმწიფოს მდგრადობაზე განხორციელდა.
მიუხედავად ამ მძიმე შედეგისა შეურაცხადი პირი დაუსჯელი დარჩება, ხოლო სიკვდილს ბეწვზე გადარჩენილი პოლიციელები კვლავ მსხვერპლად დარჩებიან, განსხვავებით თბილისის მეტროში შეურაცხადის მიერ მოკლული რიგითი პატიოსანი ადამიანისა, რომელსაც აღარაფერი ეშველება.
ჩვენი სტატიის მიზანი ამ პრობლემის სიღრმისეული კვლევაა, რის გამოც საერთაშორისო სამართლებრივი პრაქტიკისა და რელევანტური პრეცედენტების შესაბამისად დეტალურად მოგახსენებთ ამ სტატიაში.
კრიმინალური ქცევა ხშირად ანალიზდება მოტივების, განზრახვებისა და შედეგების თვალსაზრისით, მაგრამ რა ხდება მაშინ, როდესაც დამნაშავის ქმედებები განპირობებულია არასტაბილური გონებით ?
ფსიქიკური ავადმყოფობისა და კრიმინალის ურთიერთკვეთა მთელ მსოფლიოში დიდ გამოწვევებს უქმნის ქვეყნების, არა მხოლოდ იურიდიულ და ფსიქიატრიულ სისტემებს, არამედ სამართალდამცავ ორგანოებსაც.
ძალადობის არაპროგნოზირებადი აქტებიდან დაწყებული, სასამართლო დარბაზში ანგარიშვალდებულების დაკისრების, ან ვერ დაკისრების რთული დილემებით დამთავრებული.
მიუხედავად იმისა, რომ ცივილიზებულმა მსოფლიომ გადადგა არსებითი ნაბიჯები ფსიქიკური ჯანმრთელობის მიმართულებით, მძიმე ფსიქოლოგიური აშლილობის მქონე პირების მიერ ჩადენილი დანაშაულების არაპროგნოზირებადობა, არსებით ხარვეზებს ტოვებს საზოგადოების სოციალური უსაფრთხოების ქსელში.
საქართველოში ეს გამოწვევები ღრმად რეზონანსულია, რადგან ქვეყანა იბრძვის საერთაშორისო სტანდარტების ინტეგრირებისათვის საკუთარ იურიდიულ და ფსიქიატრიულ სისტემებში.
მთელ მსოფლიოში, არასტაბილური გონების ( გიჟების ) სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობისგან დაცვა კლასიკურ იურიდიულ დოქტრინას წარმოადგენს. ეს იურიდიული დოქტრინა აღიარებს, რომ მძიმე ფსიქიკური აშლილობის მქონე პირებს, შეიძლება არ ჰქონდეთ დანაშაულებრივი განზრახვის გააზრების უნარი.
დემოკრატიულ საზოგადოებათა იურიდიული სისტემების უმეტესობა არასტაბილური გონების პირთა იდენტიფიცირებისთვის ისეთ ტესტებს იყენებს, როგორიცაა M’Naghten Rule ( ფოკუსირებულია მოპასუხის უნარზე, განასხვავოს სწორი და არასწორი ) ან ვარიაციები, როგორიცაა Durham Rule, ანდაც ე.წ. დაუძლეველი იმპულსების ტესტი, თუმცა, ეს დოქტრინები ხშირად ეჯახება, ანუ წინააღმდებობაში მოდის საზოგადოებრივ განწყობასთან.
ასე მაგალითად, იმ შემზარავმა კრიმინალურმა ქმედებებმა, რომლებიც ჩადენილია იმ პირების მიერ, ვინც შემდგომში სასამართლოში მიჩნეულნი არიან „უბრალოები სიგიჟის გამო“, შეიძლება გამოიწვიოს საზოგადოების აღშფოთება.ზოგ შემთხვევაში, ეს შესაძლოა, გამოიხატოს ვანდალიზმში, ან სულაც ახალი კრიმინალური ჯგუფური დანაშაულის
ჩადენაში. კოლექტიური საზოგადოების აღქმა ხშირად არასწორად იაზრებს ე.წ. სიგიჟის დაცვის ტაქტიკად მოშველიებას სასამართლოში, როგორც ხარვეზს მართლმსაჯულების აღსრულებისას და არა ფსიქიკური უუნარობის ასახვას.
ამის მაგალითია, ანდრეა იეტსის შემთხვევა შეერთებულ შტატებში, რომელმაც დაახრჩო თავისი 5 შვილი მძიმე ფსიქოზური ეპიზოდის დროს, ეს ხაზს უსვამს ამ საზოგადოებრივ დაძაბულობას. თავდაპირველად მკვლელობაში ბრალდებული – მოგვიანებით კი მისი საქმე სასამართლოში განიხილეს და უდანაშაულოდ სიგიჟის გამო სცნეს. საქმემ ხაზი გაუსვა ფსიქიატრიული შეფასებების მნიშვნელობას, მაგრამ ასევე გამოავლინა სოციალური დისკომფორტი ფსიქიკური დაავადების საფუძველზე გამამართლებელი განაჩენებით.
ანალოგიურად, გაერთიანებულ სამეფოში დანიელ გონზალესმა, რომელსაც ,,ფრედი კრუგერის მკვლელი” უწოდეს, შიზოფრენიით დაავადებულმა, მკვლელობების სერია ჩაიდინა. მიუხედავად არაერთგზის გაფრთხილებისა, მისი ფსიქიკური ჯანმრთელობის გაუარესების შესახებ, სისტემურმა წარუმატებლობამ საშუალება მისცა მას არ ემკურნალა, სანამ უკვე ძალიან გვიანი არ იქნებოდა. მისმა შემთხვევამ აჩვენა ფსიქიკური ჯანმრთელობის მქონე პაციენტის არაადეკვატური მოვლის საშინელი შედეგები.
ეს მაგალითები ასახავს უფრო ფართო გლობალურ საკითხს. არასტაბილური გონების მქონე პირების მიერ ჩადენილი დანაშაულების არაპროგნოზირებადობას და მათ ზეწოლას იურიდიულ და ფსიქიატრიულ სისტემებზე.
საქართველოს კანონმდებლობა აღიარებს ე.წ. შემცირებული პასუხისმგებლობის კონცეფციას, რაც საშუალებას აძლევს სასამართლოებს ფსიქიკურად შეუფერებელი პირებისთვის პატიმრობის ნაცვლად, ფსიქიატრიული მკურნალობა დანიშნონ. თუმცა, პრაქტიკული გამოწვევები რჩება. მაგალითად, ფსიქიატრიული შეფასებები შეიძლება იყოს არათანმიმდევრული და ასევე არსებობს ფსიქიკური ჯანმრთელობის უსაფრთხო დაწესებულებების დეფიციტი, იმ ადამიანების დასაბინავებლად, რომლებიც საზოგადოებისთვის საფრთხედ ითვლება.
გამოსაყოფი შემთხვევა ეხებოდა თბილისში მყოფ მამაკაცს, რომელიც დანით თავს დაესხა უცნობ ადამიანს, რაზეც მოგვიანებით დადგინდა, რომ იგი ფსიქიკურად დაავადებული იყო არანამკურნალევი შიზოფრენიით. ინციდენტმა ხაზი გაუსვა სისტემურ წარუმატებლობებს, დაწყებული ფსიქიკური ჯანმრთელობის დაცვისათვის არაადეკვატური რესურსებით და დამთავრებული პოლიციის არასაკმარისი ტრენინგით ასეთ სიტუაციებთან გამკლავებაში. მით უფრო, რომ პოლიცია პირდაპირ „ცეცხლის ხაზზეა“, რაც იმას ნიშნავს, რომ პოლიციელი პირველია, ვისაც შეხება უწევს ასეთი კატეგორიის დამნაშავესთან.
მართლმსაჯულების ქვაკუთხედია პირების პასუხისმგებლობის დაკისრების სამართლებრივი პრინციპი მხოლოდ მაშინ, როდესაც მათ აქვთ დანაშაულებრივი განზრახვა. თუმცა, ეს პრინციპი ხშირად ეჯახება რეალურ ცხოვრებაში არსებულ სირთულეებს. პრაქტიკაში, კრიმინალური განზრახვისა და ფსიქიკური ავადმყოფობით გამოწვეული ქმედებების განსხვავება სავსეა გამოწვევებით.
სამართალდამცავმა და სასამართლო სისტემებმა უნდა დაამყარონ დელიკატური ბალანსი და დაიცვან საზოგადოებრივი უსაფრთხოება ფსიქიკური აშლილობის მქონე პირების უფლებების პატივისცემით. ეს მოითხოვს მტკიცე ფსიქიატრიულ დახმარებას, თანმიმდევრულ სამართლებრივ სტანდარტებს და პოლიციისა და სასამართლო პერსონალის მუდმივ ტრენინგს.
საქართველოში გადაუდებელი აუცილებლობაა ფსიქიატრიული სერვისების გაძლიერებისა, უნდა მოხდეს სამართლებრივი პროცესების თანმიმდევრულობის უზრუნველყოფა და სამართალდამცავების აღჭურვა, მსგავსი შემთხვევების, საკუთარი სიცოცხლის რისკის გარეშე განმუხტის ინსტრუმენტებით.
საბოლოო ჯამში, ადამიანის ქცევის არაპროგნოზირებადობა, განსაკუთრებით ფსიქიკური დაავადების კონტექსტში, ხაზს უსვამს სიფხიზლის, თანაგრძნობისა და თანამშრომლობის საჭიროებას სექტორებს შორის. მხოლოდ ამ გამოწვევების ჰოლისტიკური გადაჭრით შეიძლება საზოგადოებამ დაიცვას თავისი ყველაზე დაუცველი წევრები სამართლიანობის პრინციპების დაცვით.
ფაქტია, შეურაცხადი პირების მხრიდან, მშვიდობიანი და უდანაშაულო მოქალაქეების მიმართ ჩადენილი დანაშაულების რიცხვმა ქართულ საზოგადოებას თავი დაუცველად აგრძნობინა, რის გამოც დარწმუნებული ვართ, რომ საქართველოს ხელისუფლება სათანადო საკანონმდებლო რეგულაციებს შემოღებს, რომ მსგავსი განუკითხაობა კანონის დონეზე დარეგულირდეს.
ქეთი ხომერიკი
