ექსკლუზივი : საქართველოს ფინანსური ჯოჯოხეთი – „რიკო კრედიტის“ მტაცებლური იმპერია და მსხვერპლთა ტრაგედია
მიკროსაფინანსო სექტორის ბნელი მხარე ?
საქართველოს მიკროსაფინანსო სექტორი ქვეყნის ფინანსური ლანდშაფტის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს, რომელიც ემსახურება იმ ფიზიკურ პირებსა და მცირე ბიზნესებს, რომლებსაც ხშირად ტრადიციული ბანკები ვერ აკმაყოფილებენ.
ამ სექტორში მოქმედებს რამდენიმე მსხვილი მოთამაშე, მათ შორის „თიბისი კრედიტი“ და შპს მიკროსაფინანსო ორგანიზაცია „რიკო ექსპრესი“, რომელიც ცნობილია როგორც „რიკო კრედიტი“.
საქართველოს ეროვნული ბანკი ( სებ ) არის ამ სექტორის მთავარი მარეგულირებელი ორგანო, რომლის უფლებამოსილებაც გაფართოვდა ბოლო წლებში მიკროსაფინანსო ორგანიზაციებისა ( მსო ) და ახლად დაარსებული მიკრობანკების ზედამხედველობის მიზნით.
საკანონმდებლო ცვლილებები, მაგ: , მიკროკრედიტების მაქსიმალური ლიმიტის 100, 000 ლარიდან 200, 000 ლარამდე გაზრდა, მიზნად ისახავს მცირე და საშუალო ბიზნესის ხელშეწყობას და ფინანსური ხელმისაწვდომობის გაუმჯობესებას, თუმცა მარეგულირებელი ძალისხმევის მიუხედავად, მიკროსაფინანსო სექტორში ბნელი მხარე მაინც არსებობს, რისი ნათელი მაგალითიც „რიკო კრედიტის“ აგრესიული და ექსპლუატაციური პრაქტიკაა. მათი ბიზნესმოდელი, რომელიც „მტაცებლურად“ არის შეფასებული, როგორც ჩანს, ორიენტირებულია ვალის ესკალაციის გზით მოგების მაქსიმიზირებაზე, ვიდრე ფინანსური კეთილდღეობის ხელშეწყობაზე.
ეს საგამოძიებო სტატია დეტალურად განიხილავს „რიკო კრედიტის“ მიერ გამოყენებულ სპეციფიკურ მექანიზმებს, გააანალიზებს მათ დამანგრეველ ფინანსურ და სოციალურ შედეგებს, შეადარებს მათ მიდგომას ბაზრის სხვა მოთამაშეებისას და კრიტიკულად შეაფასებს საქართველოს არსებულ მარეგულირებელ ჩარჩოს.
ჩვენი მიზანია, ნათელი მოეფინოს სისტემური ცვლილებების გადაუდებელ აუცილებლობას და მომხმარებელთა ძლიერი და ქმედითი დაცვის საჭიროებას.
„რიკო კრედიტის“ მტაცებლური მექანიზმები :
ვალის უსასრულო მორევში „რიკო კრედიტის“ ბიზნესმოდელი გამოირჩევა რამდენიმე აგრესიული მექანიზმით, რომელიც, როგორც ჩანს, მიზნად ისახავს მსესხებლის ვალის მაქსიმალურად გაზრდას, განსაკუთრებით გადახდისუუნარობის შემთხვევაში. ეს მექანიზმები ქმნის ფინანსურ ხაფანგს, საიდანაც თავის დაღწევა თითქმის შეუძლებელია.
პროგრესიული საპროცენტო ზრდა – ხაფანგი, რომელიც არასდროს იკეტება ?
„რიკო კრედიტი“ იყენებს პროგრესული საპროცენტო განაკვეთის მოდელს, რაც იმას ნიშნავს, რომ სესხის ძირითადი თანხის ან პროცენტის დროულად დაუფარველობის შემთხვევაში, ორგანიზაცია ზრდის პროცენტს და მას ახალ, უფრო მაღალ დონეზე აყენებს. ეს მექანიზმი უზრუნველყოფს, რომ დავალიანება არა მხოლოდ იზრდება, არამედ მისი ზრდის ტემპიც მატულობს, რაც ქმნის დაუნდობელ „ზვავის ეფექტს“, რომელიც სწრაფად უკონტროლო ხდება მსესხებლისთვის.
ეს პროგრესული საპროცენტო მექანიზმი არის საკრედიტო ინსტიტუტის მიზანმიმართული არჩევანი, რომელიც დროებით ფინანსურ სირთულეს გადაულახავ სავალო ხაფანგად აქცევს.
ის ქმნის თვითგამაძლიერებელ ციკლს : ერთი გამოტოვებული გადახდა იწვევს სადამსჯელო საპროცენტო განაკვეთის ზრდას, რაც შემდგომ გადახდებს კიდევ უფრო ართულებს. ეს მიდგომა მიუთითებს ბიზნესმოდელზე, რომელიც ფუნდამენტურად მიმართულია დეფოლტისა და ვალის ესკალაციით მოგების მიღებაზე, ვიდრე სესხის წარმატებული დაფარვის ხელშეწყობაზე.
„მიუღებელი შემოსავალი“ – კანონიერი ძარცვა ?
განსაკუთრებით საკამათო გადასახადია „მიუღებელი შემოსავალი“, რომელიც წარმოდგენილია, როგორც „დამატებითი ჯარიმა“, რომელიც კომპანიის ლოგიკით მომხმარებელმა უნდა გადაიხადოს მხოლოდ იმიტომ, რომ სესხი – პროცენტი დროულად არ დაიფარა. ეს გადასახადი არ არის ფიქსირებული ჯარიმა, არამედ მნიშვნელოვანი, ხშირად მზარდი თანხა, რომელიც პრაქტიკაში „ათი ათასობით დოლარს“ აღწევს.
„მიუღებელი შემოსავლის“ არსებობა და მისი სიდიდე, როგორც ცალკეული გადასახადი, სტანდარტული პროცენტის ან ჯარიმებისგან განსხვავებით, მკაფიოდ მიუთითებს პოტენციურ მარეგულირებელ ხარვეზზე.
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში მოქმედებს ეფექტური წლიური საპროცენტო განაკვეთის 50 % – იანი ზედა ზღვარი და ვადამდელი დაფარვის ჯარიმების 2 % -იანი ლიმიტი, „მიუღებელი შემოსავალი“ შესაძლოა მიზანმიმართულად იყოს სტრუქტურირებული ამ სამართლებრივი ლიმიტების გვერდის ავლით.
ეს მიდგომა მიანიშნებს „რიკო კრედიტის“ მხრიდან მომხმარებლის ,,გაპარსვის”დახვეწილ სტრატეგიაზე, რომლის მიზანია გაჭირვებული მსესხებლებისგან გადაჭარბებული თანხების ამოღება არსებული რეგულაციების ტექნიკურად დარღვევის გარეშე, რაც ხაზს უსვამს მომხმარებელთა დაცვის კანონმდებლობაში არსებულ კრიტიკულ ხარვეზს, რომელიც სასწრაფო საკანონმდებლო გადახედვასა და გამოსწორებას საჭიროებს.
კომპოზიციური პროცენტი – გეომეტრიული ზრდის საშინელება :
„რიკო კრედიტი“ იყენებს კომპოზიციურ პროცენტს, რაც ნიშნავს, რომ პროცენტი ითვლება, არა მხოლოდ სესხის დარჩენილ ნაწილზე, არამედ დაგროვილ, გადაუხდელ პროცენტებზეც ( ე.წ. „პროცენტი პროცენტზე“ ) . ეს მექანიზმი იწვევს კლიენტის მთლიანი ვალის გეომეტრიული პროგრესიით ზრდას, რაც მსესხებლებისთვის უკიდურესად ართულებს ვალის დაფარვას, როგორც კი ისინი გადახდის გრაფიკს ჩამორჩებიან.
კომპოზიციური პროცენტის გამოყენება, განსაკუთრებით პროგრესულ საპროცენტო განაკვეთებთან და სხვა გადსახადებთან ერთად, ქმნის ვალის ექსპონენციალურ ზრდას. ეს მექანიზმი თავისი ბუნებით მტაცებლურია, რადგან ის სწრაფად ზრდის მთლიანად გადასახდელ თანხას, რაც ფინანსურად გაჭირვებული მსესხებლისთვის თითქმის შეუძლებელს ხდის მდგომარეობის გამოსწორებას. ის უზრუნველყოფს, რომ გამსესხებლის მოგების პოტენციალი დეფოლტურ სესხზე მაქსიმალურად გაიზარდოს, ხშირად მსესხებლის სრული ფინანსური განადგურების ხარჯზე.
სასამართლო პროცესის გაწელვის სტრატეგია – დროით თამაში მსხვერპლის ხარჯზე ?
„რიკო კრედიტი“ ბრალდებულია ვადაგადაცილებულ სესხებთან დაკავშირებული სასამართლო პროცესების განზრახ გაწელვაში.
ეს ტაქტიკა სტრატეგიულია : ყოველი გადადებული სასამართლო სხდომა საშუალებას აძლევს დაგროვილ პროცენტს და „მიუღებელ შემოსავალს“ კიდევ უფრო გაზარდოს დავალიანება, რაც „რიკო კრედიტს“ საშუალებას აძლევს ისარგებლოს დროის მოგებით და დამატებითი მოგების მიღებით. ამ სტრატეგიის საბოლოო მიზანი ხშირად არის ვალის ისეთ წერტილამდე მიყვანა, სადაც ქონება დარჩება სრულად საფინანსო ინსტიტუტს.
ქონების ჩამორთმევა გარდაუვალი ხდება :
იურიდიული პროცესის ეს მიზანმიმართული მანიპულაცია წარმოადგენს სამართლებრივი სისტემის ღრმად ბოროტად გამოყენებას.
,,რიკო”იყენებს სასამართლო პროცესებში არსებულ შეფერხებებს, რათა დრო იარაღად აქციოს მსესხებლის წინააღმდეგ, გადააქციოს სამართლებრივი დახმარება ვალის ესკალაციის კიდევ ერთ გზად. ეს სტრატეგია ხაზს უსვამს გათვლილ განზრახვას, მაქსიმალურად გაზარდოს მოგება კლიენტის გაჭირვებიდან, ნაცვლად სამართლიანი გადაწყვეტის ძიებისა და მიუთითებს სასამართლო და პროცედურული რეფორმების გადაუდებელ საჭიროებაზე, რათა თავიდან იქნას აცილებული ასეთი ექსპლუატაციური შეფერხებები.
ციფრებში ნათქვამი უსამართლობა – „ OK&CG “ -ს საქმის შემზარავი დეტალები :
იურიდიული კომპანია „ OK&CG ” – ის მიერ „რიკო კრედიტის“ წინააღმდეგ მოგებული საქმე კომპანიის მტაცებლური მოდელის უტყუარი მტკიცებულებაა. ეს შემთხვევა ნათლად აჩვენებს, თუ როგორ მუშაობს სისტემა და რა დამანგრეველ შედეგებამდე მივყავართ მას.
კლიენტმა თავდაპირველად ისესხა 30, 000 აშშ დოლარი. „რიკო კრედიტის“ აგრესიული საპროცენტო და საჯარიმო მექანიზმების შედეგად, კომპანიამ მოითხოვა 38, 145 აშშ დოლარი და 1, 340 ლარი სტანდარტული პროცენტისა და მინიმალური ჯარიმების სახით. ამას გარდა, „რიკო კრედიტმა“ უკანონოდ მოითხოვა დამატებით 22, 000 აშშ დოლარი „მიუღებელი შემოსავლისთვის“. ამან თავდაპირველი 30, 000 დოლარის სესხზე მოთხოვნილი საერთო თანხა გაზარდა შოკისმომგვრელ 60, 145 აშშ დოლარამდე და 1, 340 ლარამდე, რაც 200 % -ზე მეტ ზრდას წარმოადგენს.
კლიენტმა სცადა ვალის დაფარვა ძირითადი თანხისა და საწყისი პროცენტის ( 38, 145 აშშ დოლარი + 1, 340 ლარი ) ნოტარიუსის სადეპოზიტო ანგარიშზე შეტანით. თუმცა, „რიკო კრედიტმა“ ეს თანხა გადახდილად არ მიიჩნია, მოითხოვა დამატებითი თანხები და ქონების ჩამორთმევის პროცედურები დაიწყო. მათი აშკარა განზრახვა იყო იურიდიული პროცესის გაწელვა, რათა დავალიანება კიდევ უფრო გაზრდილიყო და კლიენტის ბინის გაყიდვა მომხდარიყო.
„ OK&CG “- ის დახმარებით, მოსარჩელემ წარმატებით გაასაჩივრა „რიკო კრედიტის“ მოთხოვნები. სიტუაციის გადაუდებლობიდან გამომდინარე, რადგან ბინის გაყიდვის პროცესი უკვე დაწყებული იყო, „ OK&CG “-ის ადვოკატებმა ეფექტურად წარმოადგინეს არგუმენტები თბილისის საქალაქო სასამართლოში. „ OK&CG “-მ მოითხოვა, რომ შეტანილი თანხა ჩათვლილიყო გადახდილად, ბინის გაყიდვა შეჩერებულიყო, კრედიტი დაფარულიყო ანგარიშზე არსებული თანხით და გაუქმებულიყო „მიუღებელი შემოსავლის“ ( კერძოდ, 13, 000 აშშ დოლარი და 9, 000 აშშ დოლარი ) მოთხოვნები. თბილისის საქალაქო სასამართლომ გაიზიარა „ OK&CG “-ის პოზიცია, დააკმაყოფილა ყველა სასარჩელო მოთხოვნა და „რიკო კრედიტის“ საწინააღმდეგო გადაწყვეტილება გამოიტანა. ეს გადაწყვეტილება მოგვიანებით სააპელაციო სასამართლომაც ძალაში დატოვა.
სასამართლოს გადაწყვეტილებების პირდაპირი შედეგად, კლიენტს არ მოუწია „მიუღებელი შემოსავლის“ სახით მოთხოვნილი დამატებითი 22, 000 აშშ დოლარის გადახდა, ბინის გაყიდვა შეჩერდა, საჯარო რეესტრში „რიკო კრედიტის“ სასარგებლოდ რეგისტრირებული იპოთეკური უფლება გაუქმდა, და „რიკო კრედიტს“ დაეკისრა მოსარჩელის მიერ გადახდილი სახელმწიფო მოსაკრებლის ანაზღაურება.
ეს კონკრეტული შემთხვევა უფრო მეტია, ვიდრე უბრალო ამბავი – ის წარმოადგენს სასამართლო დადასტურებას, რომ „რიკო კრედიტის“ „მიუღებელი შემოსავალი“ და ვალის ესკალაციის ტაქტიკა უსამართლოა და იურიდიულად მოწყვლადია ეფექტური გასაჩივრებისას.
სასამართლოს გადაწყვეტილება ქმნის კრიტიკულ პრეცედენტს, რომელიც აჩვენებს, რომ ასეთი მტაცებლური პრაქტიკა არ არის დაუძლეველი. ეს აძლიერებს სხვა მსხვერპლებს და ხაზს უსვამს იურიდიული ადვოკატირების სასიცოცხლო როლს მომხმარებელთა უფლებების დაცვაში. თუმცა, ის ფაქტი, რომ ასეთი ხანგრძლივი და რთული იურიდიული ბრძოლა იყო საჭირო, მიუთითებს სისტემურ პრობლემაზე. მიუხედავად იმისა, რომ სამართლებრივი დახმარების გზები არსებობს, ისინი ხშირად მიუწვდომელია მოწყვლადი მსესხებლებისთვის, რომლებსაც არ გააჩნიათ რესურსი ხანგრძლივი სასამართლო დავებისთვის. ეს ხაზს უსვამს პროაქტიული მარეგულირებელი ჩარევის საჭიროებას, რათა თავიდან იქნას აცილებული ასეთი სიტუაციების წარმოშობა.
რეგულაციები და მომხმარებელთა დაცვა საქართველოში :
ხარვეზები და გამოწვევები საქართველოს ეროვნული ბანკის ( სებ ) ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა ფინანსური სექტორის მომხმარებელთა უფლებების დაცვა. ამ მიზნით, 2011 წელს შეიქმნა მომხმარებელთა უფლებების დაცვის განყოფილება, რომელიც მონიტორინგს უწევს საკანონმდებლო მოთხოვნების აღსრულებას და ცდილობს მომხმარებლის უფლებების დაცვის პრაქტიკის გაუმჯობესებას. სებ-მა შეიმუშავა „ფინანსური ორგანიზაციების მიერ მომსახურების გაწევისას მომხმარებელთა უფლებების დაცვის წესი“ და შექმნა „სესხის ეფექტური საპროცენტო განაკვეთის კალკულატორი“.
მიუხედავად სებ-ის ძალისხმევისა, „მიუღებელი შემოსავლის“ მსგავსი პრაქტიკის არსებობა მიუთითებს მარეგულირებელ ხარვეზებზე. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს 50 % -იანი ეფექტური საპროცენტო განაკვეთის ზედა ზღვარი და 2 %-იანი ვადამდელი დაფარვის ჯარიმის ლიმიტი, „მიუღებელი შემოსავლის“ გადასახადი, როგორც ეს „ OK&CG “-ის საქმეში გამოჩნდა, ამ რეგულაციების გვერდის ავლით ხდება. ეს მიუთითებს ყველა საფასურისა და გადასახადის უფრო მკაფიო რეგულირების აუცილებლობაზე.
მტაცებლური დაკრედიტების სოციალური შედეგები საქართველოში მძიმეა, როგორც ეს თამარ ჭუბაბრიას 2020 წლის ანალიტიკურ დოკუმენტში „მოსახლეობა მევახშეობის პირისპირ – მტაცებლური დაკრედიტება და მისი სოციალური შედეგები“ არის აღწერილი. კვლევა ხაზს უსვამს საცხოვრებლის დაკარგვის მაღალ რისკს, მოწყვლადი ჯგუფების ( განსაკუთრებით ქალების ) ექსპლუატაციას და დამანგრეველ სოციალურ ზემოქმედებას, როგორიცაა გაუარესებული საცხოვრებელი პირობები, ჯანმრთელობის პრობლემები, ოჯახის დაშლა და ემიგრაცია. ამ პრობლემების საპასუხოდ, მსხვერპლთა ასოციაციებიც კი ჩამოყალიბდა, რომლებიც ცდილობენ სამოქალაქო საზოგადოების ფარგლებში პოლიტიკური წინააღმდეგობის გაწევას არსებული მონეტარულ – საკრედიტო სისტემის შესაცვლელად.
საერთაშორისო გამოცდილება გვთავაზობს გაკვეთილებს. მაგალითად, ინდოეთში მტაცებლური მიკროსაფინანსო პრაქტიკასთან ბრძოლა და საპროცენტო განაკვეთის ლიმიტების დაწესება. ეს მიდგომა კენიაში აჩვენებს, რომ რეგულაციებს შეიძლება ჰქონდეს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი შედეგები ( მაგ: , მაღალი რისკის მქონე მსესხებლებისთვის დაკრედიტების შემცირება ) . თუმცა, მათი არარსებობა ან გვერდის ავლით გამოყენება შეიძლება მძიმე ექსპლუატაციამდე მივიდეს. ეს ხაზს უსვამს დაბალანსებული მარეგულირებელი მიდგომის საჭიროებას, რომელიც დაიცავს მომხმარებლებს ფინანსებზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვის გარეშე.
დასკვნა :
სისტემური ცვლილების აუცილებლობაზე „რიკო კრედიტის“ მიკროსაფინანსო მოდელის ანალიზი ცხადყოფას, რომელიც მიზნად ისახავს მოგების მიღებას მსესხებელთა გაჭირვებიდან.
პროგრესული საპროცენტო ზრდის, კომპოზიციური პროცენტის, „მიუღებელი შემოსავლის“ სადავო გადასახადის და სასამართლო პროცესების გაწელვის სტრატეგიის გამოყენება ქმნის ვალის ესკალაციის მანკიერ წრეს, რომელსაც შეუძლია ფინანსურად გაანადგუროს ინდივიდები. „ OK&CG “-ის საქმე წარმოადგენს ამ პრაქტიკის უტყუარ მტკიცებულებას, რომელიც სასამართლო დონეზე ადასტურებს, რომ „რიკო კრედიტის“ მოთხოვნები უსამართლოა და კანონიერად გასაჩივრებადი.
მიუხედავად საქართველოს ეროვნული ბანკის ძალისხმევისა, მომხმარებელთა დაცვის სფეროში არსებული რეგულაციები არასაკმარისი აღმოჩნდა „რიკო კრედიტის“ მსგავსი მტაცებლური პრაქტიკის სრულად აღსაკვეთად.
„მიუღებელი შემოსავლის“ მსგავსი გადასახადების არსებობა, რომელიც არსებულ საპროცენტო განაკვეთის ლიმიტებს გვერდს უვლის, მიუთითებს საკანონმდებლო ხარვეზებზე. ამ ხარვეზების შედეგები სცილდება ფინანსურ ზარალს, იწვევს საცხოვრებლის დაკარგვას, ჯანმრთელობის გაუარესებას, ოჯახის დაშლას და ემიგრაციას, რაც განსაკუთრებით მოწყვლად ჯგუფებს აზიანებს.
ამიტომ, გადაუდებელი აუცილებლობაა სისტემური ცვლილებების განხორციელება !
ეს მოიცავს მარეგულირებელი ჩარჩოს გაძლიერებას – საჭიროა არსებული რეგულაციების გადახედვა და გამკაცრება, რათა მკაფიოდ განისაზღვროს ყველა სახის გადასახადი და ჯარიმა, მათ შორის ისეთი, როგორიცაა „მიუღებელი შემოსავალი“, რათა გამოირიცხოს მათი გვერდის ავლის შესაძლებლობა.
აღსრულების გაუმჯობესება :
მარეგულირებელმა ორგანოებმა უნდა უზრუნველყონ არსებული კანონების მკაცრი აღსრულება და დაუყოვნებლივი რეაგირება მოახდინონ მტაცებლური პრაქტიკის ნებისმიერ გამოვლინებაზე.
იურიდიული პროცესების დაცვა :
სასამართლო სისტემაში უნდა განხორციელდეს რეფორმები, რათა თავიდან იქნას აცილებული პროცესების განზრახ გაწელვა, რაც მსესხებელთა ვალის ზრდას უწყობს ხელს.
ფინანსური განათლების გაზრდა :
მომხმარებელთა ფინანსური განათლების დონის ამაღლება გადამწყვეტია, რათა მათ შეძლონ სესხის პირობების სრულად გაგება და მტაცებლური სქემების ამოცნობა.
მომხმარებელთა დახმარების მექანიზმების გაფართოება :
უნდა გაძლიერდეს და გაფართოვდეს იურიდიული დახმარების პროგრამები და მომხმარებელთა უფლებების დამცველი ორგანიზაციები, რათა უზრუნველყოფილი იყოს მოწყვლადი მსესხებლებისთვის სამართლიანობის ხელმისაწვდომობა.
საბოლოო ჯამში, საქართველოს ფინანსური სექტორის სტაბილურობა და საზოგადოების კეთილდღეობა მოითხოვს, რომ ფინანსურმა ინსტიტუტებმა პრიორიტეტი მიანიჭონ პასუხისმგებლიან დაკრედიტებას და მომხმარებელთა დაცვას, ვიდრე უკონტროლო მოგების დევნას.
ჩვენ არაერთხელ დავუკავშირდით ,,რიკო კრედიტს” კომენტარისთვის, თუმცა უშედეგოდ – დუმილი არჩიეს.
( გაგრძელება იქნება )
ირაკლი კერესელიძე, თამთა მაისურაძე
,,GEO NEWS”
